Το τελευταίο διάστημα, συναναστρεφόμαστε πάνω στο θέμα της ηθικής διαγωγής. Την τελευταία φορά συναναστραφήκαμε σχετικά με το εξής ρητό: «Αν χτυπάς τους άλλους, μην τους χτυπάς στο πρόσωπο· αν εκθέτεις τους άλλους, μην εκθέτεις τα ελαττώματά τους». Η σημερινή συναναστροφή μας εστιάζει στο ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Αυτό το ρητό είναι μια ακόμη απαίτηση της παραδοσιακής κουλτούρας για την ανθρώπινη ηθική διαγωγή. Σε ποιες, λοιπόν, πτυχές της ηθικής διαγωγής των ανθρώπων αναφέρεται; Απαιτεί να είναι κανείς μεγαλόψυχος και ανεκτικός; (Ναι.) Η απαίτηση αυτή έχει να κάνει με τη γενναιοφροσύνη της ανθρώπινης φύσης. Ποιο είναι το κριτήριο αυτής της απαίτησης; Ποιο είναι το βασικότερο σημείο; (Να είσαι επιεικής όποτε μπορείς.) Σωστά· πρέπει να είσαι επιεικής όποτε μπορείς και όχι υπερβολικά επιθετικός, σε βαθμό που να μην αφήνεις καμία διέξοδο στους άλλους. Αυτό το ρητό περί ηθικής διαγωγής απαιτεί οι άνθρωποι να είναι μεγαλόψυχοι και να μην είναι μικροπρεπείς. Αν στις διαπροσωπικές ή τις επαγγελματικές σχέσεις σας με τους άλλους προκύψει κάποια διαφωνία, σύγκρουση ή πικρία, μην είστε πολύ απαιτητικοί και υπερβολικοί με αυτόν που σας πρόσβαλε και μην τον αντιμετωπίζετε πολύ σκληρά. Όταν χρειάζεται να είστε επιεικείς, δείξτε επιείκεια· και όταν χρειάζεται να είστε γενναιόφρονες, δείξτε γενναιοφροσύνη. Να λαμβάνετε, επίσης, υπόψη σας τον κόσμο και την ανθρωπότητα. Είναι οι άνθρωποι τόσο γενναιόφρονες; (Όχι.) Οι άνθρωποι δεν είναι τόσο γενναιόφρονες. Δεν είναι σίγουροι κατά πόσο μπορούν βάσει ανθρώπινου ενστίκτου να ανεχτούν τέτοια πράγματα και σε ποιο βαθμό είναι φυσιολογικό κάτι τέτοιο. Ως κανονικός άνθρωπος, ποια είναι η βασική στάση που τηρείς απέναντι σε κάποιον που σε πλήγωσε, σε αντιμετώπισε εχθρικά ή έθιξε τα συμφέροντά σου; Μια στάση μίσους. Όταν η καρδιά ενός ανθρώπου πλημμυρίζει με μίσος, είναι αυτός σε θέση να «είναι επιεικής όποτε μπορεί»; Δεν μπορεί εύκολα να γίνει κάτι τέτοιο και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να το καταφέρουν. Μπορούν οι περισσότεροι άνθρωποι να βασιστούν στη συνείδηση και τη σύνεση της ανθρώπινης φύσης τους για να δείξουν επιείκεια στον άλλον και να κάνουν μια νέα αρχή; (Όχι.) Δεν είναι, όμως, απόλυτα ακριβές να πούμε ότι δεν γίνεται κάτι τέτοιο. Γιατί δεν είναι απόλυτα ακριβές; Εξαρτάται καθαρά από το εκάστοτε ζήτημα και από το κατά πόσο σημαντικό ή ασήμαντο είναι αυτό. Επιπλέον, όλα τα προβλήματα δεν είναι εξίσου σοβαρά, οπότε εξαρτάται από το πόσο σοβαρό είναι το κάθε πρόβλημα. Έστω πως μια στο τόσο κάποιος λέει πράγματα που σε πληγώνουν. Αν έχεις συνείδηση και σύνεση, θα σκεφτείς: «Δεν είναι κακεντρεχής ούτε τα εννοεί αυτά που λέει. Απλώς δεν σκέφτεται πριν ανοίξει το στόμα του. Για τα τόσα χρόνια που τα πάμε καλά, για χάρη του τάδε ανθρώπου ή του τάδε πράγματος, δεν θα του το κρατήσω. Όπως λέει και το ρητό: ‘‘Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς’’. Ένα σχόλιο έκανε απλώς· ούτε πλήγωσε τον εγωισμό μου ούτε έβλαψε με κάποιον τρόπο τα συμφέροντά μου, και σε καμία περίπτωση δεν επηρέασε τη θέση μου ή τις μελλοντικές προοπτικές μου. Ας το προσπεράσω λοιπόν». Όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με τόσο ασήμαντα ζητήματα, μπορούν να τηρούν το ρητό: «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Σε περίπτωση, όμως, που κάποιος βλάψει πραγματικά τα ζωτικά σου συμφέροντα ή την οικογένειά σου, ή το κακό που σου κάνει έχει αντίκτυπο σε ολόκληρη τη ζωή σου, μπορείς και πάλι να τηρήσεις το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»; Έστω, για παράδειγμα, πως κάποιος σκοτώσει τους γονείς σου και θέλει να δολοφονήσει και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς σου. Θα μπορούσες σε αυτήν την περίπτωση να εφαρμόσεις το ρητό: «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»; (Όχι.) Κανένας κανονικός άνθρωπος με σάρκα και οστά δεν θα μπορούσε να το κάνει. Αυτό το ρητό δεν μπορεί με τίποτα να συγκρατήσει το μίσος που έχει ριζώσει βαθιά μέσα στους ανθρώπους και, φυσικά, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να επηρεάσει τις στάσεις και τις απόψεις τους απέναντι στο συγκεκριμένο θέμα. Έστω πως κάποιος, είτε σκόπιμα είτε άθελά του, βλάπτει τα συμφέροντά σου ή επηρεάζει τις μελλοντικές σου προοπτικές· ή έστω πως, είτε σκόπιμα είτε άθελά του, σου προκαλεί σωματική βλάβη που σου αφήνει κάποια αναπηρία ή κάποια σημάδια· ή έστω πως ρίχνει μια σκιά στην ψυχή και τα βάθη της καρδιάς σου. Μπορείς σε τέτοιες περιπτώσεις να τηρήσεις το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»; (Όχι.) Αδυνατείς να το κάνεις. Αυτό που απαιτεί, λοιπόν, η παραδοσιακή κουλτούρα από τους ανθρώπους είναι να είναι ανεκτικοί και μεγαλόψυχοι στην ηθική τους διαγωγή. Μπορούν, όμως, οι άνθρωποι να το κάνουν αυτό; Δεν είναι εύκολο πράγμα. Εξαρτάται από το πόσο έχει πληγωθεί και επηρεαστεί ένας άνθρωπος από το εκάστοτε θέμα και από το κατά πόσον μπορεί να το ανεχτεί από άποψη συνείδησης και σύνεσης. Αν το κακό δεν είναι τόσο μεγάλο ώστε να μην μπορεί να το ανεχτεί και είναι στα πλαίσια αυτού που μπορεί να αντέξει η ανθρώπινη φύση του, ή με άλλα λόγια, αν μπορεί ως κανονικός ενήλικας να ανεχτεί όσα έγιναν, να απαλλαγεί από τη δυσαρέσκεια και το μίσος και να δώσει σχετικά εύκολα τόπο στην οργή, θα είναι τότε σε θέση να δείξει στο άλλο άτομο ανεκτικότητα και επιείκεια. Αυτό είναι κάτι που μπορείς να κάνεις και χωρίς να σε συγκρατεί, να σε δασκαλεύει ή να σε καθοδηγεί κανένα ρητό της παραδοσιακής κουλτούρας περί ηθικής διαγωγής, γιατί είναι κάτι που περιέχεται στην κανονική ανθρώπινη φύση και μπορείς να το πετύχεις. Αν το ζήτημα δεν σε έχει πληγώσει πολύ βαθιά και δεν έχει μεγάλο αντίκτυπο στο σώμα, τον νου και το πνεύμα σου, μπορείς εύκολα να το κάνεις αυτό. Από την άλλη, μπορεί ο αντίκτυπος που έχει στο σώμα, τον νου και το πνεύμα σου να είναι τόσο μεγάλος, που το συγκεκριμένο θέμα να σε προβληματίζει εφ’ όρου ζωής, να σου προκαλεί συχνά συναισθήματα κατάθλιψης και αγανάκτησης, να σε κάνει συχνά να μελαγχολείς και να απελπίζεσαι ή να βλέπεις εχθρικά την ανθρώπινη φυλή και τον κόσμο, και στην καρδιά σου να μην υπάρχει ίχνος γαλήνης ή ευτυχίας, αλλά να ζεις ουσιαστικά ολόκληρη τη ζωή σου μέσα στο μίσος. Στην περίπτωση, με άλλα λόγια, που το θέμα αυτό ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτού που μπορεί να αντέξει η κανονική ανθρώπινη φύση, τότε, ως άνθρωπος με συνείδηση και σύνεση, θα δυσκολευτείς πολύ να είσαι επιεικής όποτε μπορείς. Κάποιοι άνθρωποι που μπορούν να το κάνουν αποτελούν ειδικές περιπτώσεις. Σε τι πρέπει, όμως, να βασίζεται αυτό; Τι είδους προϋποθέσεις πρέπει να πληρούνται; Κάποιοι άνθρωποι λένε: «Θα πρέπει τότε να ασπαστούν τον βουδισμό και να εγκαταλείψουν το μίσος για να φτάσουν στη Βουδότητα». Για τους κοινούς ανθρώπους, αυτό μπορεί να είναι ένα μονοπάτι που οδηγεί στην απελευθέρωση, αλλά μόνο στην απελευθέρωση. Τι σημαίνει, τέλος πάντων, ο όρος «απελευθέρωση»; Σημαίνει να αποφεύγει κανείς τις επίγειες διαμάχες, το μίσος και τους σκοτωμούς και είναι κάτι αντίστοιχο με το ρητό «μάτια που δεν βλέπονται γρήγορα λησμονιούνται». Αν μείνεις μακριά από τέτοια θέματα και δεν μπορείς να τα δεις, τότε η επίδραση που θα έχουν στα ενδόμυχα αισθήματά σου θα είναι μικρή και, με το πέρασμα του χρόνου, θα σβηστούν σιγά σιγά από τη μνήμη σου. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι τηρείς το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Όσον αφορά αυτού του είδους τα θέματα, οι άνθρωποι δεν μπορούν να δείξουν επιείκεια, να συγχωρήσουν και να δείξουν ανεκτικότητα, αλλά ούτε και να τα ξεχάσουν μια για πάντα. Απλώς τα θέματα αυτά σβήνουν από τα βάθη της καρδιάς τους και δεν τους απασχολούν πια. Ή αλλιώς, μόνο και μόνο επειδή ακολουθούν κάποιες βουδιστικές διδαχές, οι άνθρωποι σταματούν απρόθυμα να ζουν μέσα στο μίσος και να κολλάνε σε αυτά τα κοσμικά συναισθήματα αγάπης και μίσους. Με άλλα λόγια, απλώς πιέζει κανείς παθητικά τον εαυτό του να μείνει μακριά από αυτά τα μέρη όπου μαίνονται συγκρούσεις και διαμάχες και είναι γεμάτα αγάπη και μίσος. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι μπορεί να εφαρμόσει το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Γιατί συμβαίνει αυτό; Από την άποψη της κανονικής ανθρώπινης φύσης, αν κάποιος πάθει μια σοβαρή σωματική, νοητική ή ψυχική βλάβη, όπως για παράδειγμα να δεχθεί αφόρητη πίεση ή να τραυματιστεί, τότε, όποιες ικανότητες κι αν διαθέτει, δεν θα μπορέσει να το υπομείνει. Τι εννοώ όταν λέω «δεν θα μπορέσει να το υπομείνει»; Εννοώ ότι η κανονική ανθρώπινη φύση και οι ιδέες και απόψεις των ανθρώπων δεν είναι σε θέση να αντισταθούν σ’ αυτά τα πράγματα ούτε να τα εξαλείψουν. Με ανθρώπινους όρους, θα έλεγε κανείς ότι δεν μπορούν να το υπομείνουν, ότι ξεπερνάει το κατώτατο όριο της ανθρώπινης ανεκτικότητας. Στη γλώσσα των πιστών, θα έλεγε κανείς ότι πολύ απλά δεν μπορούν να κατανοήσουν, να διακρίνουν ή να αποδεχτούν αυτό το ζήτημα. Εφόσον, λοιπόν, δεν υπάρχει καμία δυνατότητα να αντισταθεί κανείς σε αυτά τα συναισθήματα μίσους ή να τα εξαλείψει, είναι δυνατόν να τηρήσει το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»; (Όχι.) Τι συνεπάγεται το ότι δεν μπορεί να το πετύχει αυτό; Ότι η κανονική ανθρώπινη φύση δεν διακρίνεται από αυτού του είδους τη γενναιοφροσύνη. Ας πούμε, για παράδειγμα, ότι κάποιος σκοτώσει τους γονείς σου και αφανίσει ολόκληρη την οικογένειά σου. Θα μπορούσες να δώσεις τόπο στην οργή; Είναι δυνατόν να εξαλειφθεί αυτό το μίσος; Θα μπορούσες ποτέ να δεις ή να σκεφτείς τον εχθρό σου ως συνηθισμένο άνθρωπο, χωρίς να νιώθεις το παραμικρό στο σώμα, το μυαλό και το πνεύμα σου; (Όχι.) Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μπορεί να το κάνει αυτό, εκτός κι αν πιστεύει στον βουδισμό και δει το κάρμα με τα ίδια του τα μάτια, εγκαταλείποντας έτσι την ιδέα να σκοτώνει για εκδίκηση. Ορισμένοι άνθρωποι λένε: «Είμαι καλοκάγαθος άνθρωπος. Αν κάποιος σκότωνε, λοιπόν, τους γονείς μου, θα μπορούσα να του δείξω επιείκεια και δεν θα επιδίωκα να τον εκδικηθώ, επειδή πιστεύω πολύ στο κάρμα. Το ρητό ‘‘Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς’’ το συνοψίζει απόλυτα: Εφόσον η εκδίκηση οδηγεί σε εκδίκηση, θα μπει ποτέ ένα τέλος σ’ αυτό; Άσε που έχει ήδη παραδεχτεί το λάθος του και μάλιστα έπεσε στα γόνατα και με ικέτευσε να τον συγχωρήσω. Είμαστε πάτσι, θα του δείξω επιείκεια!» Μπορεί ένας άνθρωπος να είναι τόσο μεγαλόψυχος; (Όχι.) Δεν γίνεται αυτό. Ας αφήσουμε το τι μπορεί να κάνεις μόλις τον πιάσεις· ακόμα και πριν τον πιάσεις, το μόνο που γυρίζει συνέχεια στο μυαλό σου κάθε μέρα είναι να πάρεις εκδίκηση. Είναι ένα θέμα που σε πλήγωσε και σε επηρέασε πολύ, επομένως, ως κανονικός άνθρωπος, δεν υπάρχει περίπτωση να το ξεχάσεις ποτέ όσο ζεις. Ακόμη και στον ύπνο σου θα βλέπεις την οικογένειά σου να δολοφονείται και τον εαυτό σου να παίρνει εκδίκηση. Αυτό το θέμα μπορεί να σε επηρεάζει για το υπόλοιπο της ζωής σου, μέχρι να αφήσεις την τελευταία σου πνοή. Τόσο μίσος είναι αδύνατο να εξαφανιστεί. Υπάρχουν, βέβαια, και λιγότερο σοβαρές περιπτώσεις από αυτή. Έστω, για παράδειγμα, πως κάποιος σε χαστουκίσει μπροστά σε όλους, με αποτέλεσμα να σε φέρει σε δύσκολη θέση, να σε εξευτελίσει και να σε προσβάλει χωρίς λόγο. Έκτοτε, πολλοί άνθρωποι σε κοιτάζουν με προκατάληψη ή σε κοροϊδεύουν κιόλας, με αποτέλεσμα να ντρέπεσαι να βρίσκεσαι σε κόσμο. Αυτό δεν είναι σε καμία περίπτωση τόσο σοβαρό όσο το να σκοτώσει κανείς τους γονείς και τα μέλη της οικογένειάς σου. Ακόμα κι έτσι, όμως, δυσκολεύεσαι να τηρήσεις το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς», επειδή όσα σου συνέβησαν ξεπερνούν ήδη τα όρια της ανεκτικότητας της κανονικής ανθρώπινης φύσης. Έχουν κάνει μεγάλη ζημιά στο σώμα και τον νου σου και έχουν πληγώσει πολύ την αξιοπρέπεια και τον χαρακτήρα σου. Είναι αδύνατον να τα ξεχάσεις ή να τα αφήσεις πίσω σου, οπότε είναι πολύ δύσκολο να τηρήσεις το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»· αυτό είναι φυσιολογικό.

Σύμφωνα με τις πτυχές πάνω στις οποίες συναναστραφήκαμε μόλις τώρα, το ρητό περί ηθικής διαγωγής «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς», το οποίο αναφέρεται στην παραδοσιακή κινεζική κουλτούρα, είναι ένα δόγμα που συγκρατεί και διαφωτίζει τους ανθρώπους. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να λύσει κάποιες μικροδιαφωνίες ή ασήμαντες διενέξεις, αλλά δεν είναι καθόλου αποτελεσματικό για κάποιον που τρέφει βαθιά αισθήματα μίσους. Κατανοούν πραγματικά την ανθρώπινη φύση του ανθρώπου όσοι προβάλλουν αυτήν την απαίτηση; Δεν είναι ότι όσοι προβάλλουν αυτήν την απαίτηση αγνοούν το εύρος της ανεκτικότητας της ανθρώπινης συνείδησης και σύνεσης. Απλώς όταν διατυπώνουν μια τέτοια θεωρία, φαίνονται πιο εκλεπτυσμένοι και ευγενείς και μπορούν να κερδίσουν την έγκριση και την κολακεία των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα, ξέρουν πολύ καλά ότι αν κάποιος πληγώσει την αξιοπρέπεια ή τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, βλάψει τα συμφέροντά του ή επηρεάσει ακόμη και τις μελλοντικές του προοπτικές και ολόκληρη τη ζωή του, τότε, από την άποψη της ανθρώπινης φύσης, ο θιγμένος πρέπει να αντεκδικηθεί. Όση συνείδηση και σύνεση κι αν έχει, δεν θα το δεχτεί με σταυρωμένα χέρια. Στην καλύτερη περίπτωση, θα διαφέρουν απλώς ο βαθμός και η μέθοδος της εκδίκησής του. Σε αυτήν την πραγματική κοινωνία, σε αυτό το εξαιρετικά σκοτεινό και κακό κοινωνικό περιβάλλον και πλαίσιο στο οποίο ζουν οι άνθρωποι, όπου δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα, οι άνθρωποι δεν σταματούν στιγμή να πολεμούν και να σκοτώνουν ο ένας τον άλλον, μόνο και μόνο επειδή κάθε φορά που πληγώνονται, μπορούν να πάρουν εκδίκηση. Όσο πιο πολύ πληγώνονται, τόσο πιο έντονη είναι η επιθυμία τους για εκδίκηση και τόσο πιο σκληρές οι μέθοδοι με τις οποίες την παίρνουν. Ποιες τάσεις, λοιπόν, θα επικρατήσουν σε αυτήν την κοινωνία; Τι θα συμβεί στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων; Δεν θα κατακλυστεί αυτή η κοινωνία από σκοτωμούς και αντίποινα; Ο άνθρωπος, λοιπόν, που προέβαλε αυτήν την απαίτηση χρησιμοποιεί το ρητό περί ηθικής διαγωγής «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς» για να πει στους ανθρώπους με έναν πολύ συγκεκαλυμμένο τρόπο να μην αντεκδικούνται, και να συγκρατήσει έτσι τη συμπεριφορά τους. Κάθε φορά που κάποιος αντιμετωπίζεται άδικα, προσβάλλεται ο χαρακτήρας του ή θίγεται η αξιοπρέπειά του, αυτό το ρητό περί ηθικής διαγωγής τον επηρεάζει, και έτσι το σκέφτεται πολύ καλά πριν προβεί σε κάποια ενέργεια, δεν φέρεται παρορμητικά και δεν αντιδρά υπερβολικά. Αν οι άνθρωποι αυτής της κοινωνίας ήθελαν να πάρουν εκδίκηση κάθε φορά που κάποιος τους αντιμετώπιζε άδικα, είτε αυτό ήταν το κράτος, είτε η κοινωνία, είτε οι άνθρωποι με τους οποίους έχουν επαφές, δεν θα ήταν δύσκολο να διαχειριστεί κανείς αυτήν την ανθρώπινη φυλή και αυτήν την κοινωνία; Όπου υπάρχουν πλήθη ανθρώπων, θα υπήρχαν αναπόφευκτα και διαπληκτισμοί, ενώ συχνό φαινόμενο θα αποτελούσαν και οι βεντέτες. Δεν θα επικρατούσε, λοιπόν, χάος σε αυτήν την ανθρώπινη φυλή και σε αυτήν την κοινωνία; (Ναι.) Είναι εύκολο να διαχειριστούν οι κυβερνώντες μια κοινωνία σε κατάσταση χάους ή όχι; (Όχι, δεν είναι εύκολο να τη διαχειριστούν.) Γι’ αυτό, λοιπόν, διατύπωσαν οι λεγόμενοι κοινωνικοί παιδαγωγοί και στοχαστές το ρητό περί ηθικής διαγωγής «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς» προκειμένου να προτρέψουν και να διαφωτίσουν τους ανθρώπους, έτσι ώστε κάθε φορά που αντιμετωπίζονται άδικα, υφίστανται διακρίσεις, προσβάλλονται ή ακόμη και όταν κακοποιούνται ή ποδοπατούνται, και όσο κι αν υποφέρουν πνευματικά ή σωματικά, να μη σκέφτονται πρώτα τα αντίποινα, αλλά αυτό το κλασικό απόφθεγμα περί ηθικής: «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Με αυτόν, λοιπόν, τον τρόπο, αποδέχονται ασυνείδητα τους περιορισμούς των ρητών της παραδοσιακής κουλτούρας περί ηθικής διαγωγής, τα οποία συγκρατούν αποτελεσματικά τις σκέψεις και τη συμπεριφορά τους και εξαλείφουν το μίσος που τρέφουν απέναντι στους άλλους, το κράτος και την κοινωνία. Όταν εξαλειφθούν αυτά τα αισθήματα εχθρότητας και οργής που περιέχονται αναγκαστικά στην ανθρώπινη φύση, καθώς και αυτές οι ενστικτώδεις σκέψεις υπεράσπισης της αξιοπρέπειας, δεν θα μειωθούν σημαντικά οι μάχες και οι βεντέτες μεταξύ των ανθρώπων σε αυτήν την κοινωνία; (Ναι.) Κάποιοι, για παράδειγμα, λένε: «Ας βάλουμε ένα τέλος. Ο συμβιβασμός θα οδηγήσει στην ευκολότερη επίλυση μιας διαμάχης. Κάποιοι λένε ότι ‘‘Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς’’. Είχε τους λόγους του που σκότωσε την οικογένειά μου. Σε έναν καυγά πάντα φταίνε και οι δύο πλευρές και η καθεμία εμμένει στη δική της λογική. Εξάλλου, πάνε τόσα χρόνια που έχασα την οικογένειά μου· ποιος ο λόγος να σκαλίσω πάλι το θέμα; Να είσαι επιεικής όποτε μπορείς· οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να είναι μεγαλόψυχοι για να μπορέσουν να εγκαταλείψουν το μίσος τους, καθώς μόνο έτσι θα μπορέσουν να βρουν την ευτυχία στη ζωή τους». Κάποιοι άλλοι, πάλι, λένε: «Περασμένα ξεχασμένα. Αν δεν μου φέρεται με μικροπρέπεια και δεν με αντιμετωπίζει εχθρικά όπως έκανε παλιά, τότε ούτε εγώ θα τσακωθώ μαζί του και θα γυρίσουμε απλώς σελίδα. Όπως λέει και το ρητό: ‘‘Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς’’». Όποιοι κι αν είναι αυτοί οι άνθρωποι, αν ακριβώς τη στιγμή που είναι έτοιμοι να αντεκδικηθούν, δείχνουν ξαφνικά αυτοσυγκράτηση, τότε τα λόγια, οι πράξεις και η θεωρητική τους βάση δεν επηρεάζονται ουσιαστικά από ιδέες και απόψεις του τύπου «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς»; (Ναι.) Κάποιοι άλλοι λένε, επίσης: «Γιατί τόσες διαφωνίες; Ωραίο παράδειγμα άντρα είσαι· δεν αφήνεις να περάσει ούτε κάτι τόσο ασήμαντο! Η καρδιά ορισμένων σπουδαίων αντρών είναι τόσο μεγάλη που χωράει να πλεύσει μέσα της ολόκληρο πλοίο. Κάνε κι εσύ χώρο τουλάχιστον για λίγη γενναιοφροσύνη! Δεν πρέπει να είναι λίγο μεγαλόψυχοι οι άνθρωποι στη ζωή τους; Αντί να είσαι τόσο μικροπρεπής, κάνε ένα βήμα πίσω και δες τη γενικότερη εικόνα. Είναι γελοίο να τσακώνεσαι όλη την ώρα». Αυτά τα ρητά και οι ιδέες εμπεριέχουν ένα είδος ανθρώπινης στάσης απέναντι στα κοσμικά ζητήματα, μια στάση που πηγάζει καθαρά από το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς» και άλλα παρόμοια ρητά που βασίζονται σε κλασικά αποφθέγματα σχετικά με την ηθική. Οι άνθρωποι διαποτίζονται και επηρεάζονται από αυτά τα ρητά και θεωρούν ότι συμβάλλουν στην προτροπή και τη διαφώτισή τους, οπότε τα βλέπουν ως σωστά και έγκυρα λόγια.

Για ποιους κυρίως λόγους είναι οι άνθρωποι σε θέση να εγκαταλείψουν το μίσος; Αφενός, επηρεάζονται από το ρητό σχετικά με την ηθική διαγωγή «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Αφετέρου, τους ανησυχεί η σκέψη ότι αν κρατούν μικροπρεπή στάση, μισούν συνεχώς τους άλλους και δεν είναι ανεκτικοί απέναντί τους, δεν θα καταφέρουν να εδραιωθούν στην κοινωνία και θα τους καταδικάσει η κοινή γνώμη ή θα τους χλευάσουν οι άλλοι. Παρότι, λοιπόν, δεν είναι πρόθυμοι και δεν το θέλουν, πρέπει να καταπίνουν τον θυμό τους. Αφενός, από την άποψη των ανθρώπινων ενστίκτων, οι άνθρωποι που ζουν σ’ αυτόν τον κόσμο δεν μπορούν να αντέξουν όλη αυτήν την καταπίεση, τον αλόγιστο πόνο και την άδικη μεταχείριση. Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη φύση τους δεν είναι σε θέση να τα αντέξει όλα αυτά. Είναι, επομένως, άδικο και απάνθρωπο να αναγκάζεται κανείς να τηρεί την απαίτηση «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Αφετέρου, είναι επίσης προφανές ότι τέτοιες ιδέες και απόψεις επηρεάζουν ή διαστρεβλώνουν τις απόψεις και τις οπτικές τους για αυτά τα θέματα, με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να τα αντιμετωπίσουν σωστά και, αντ’ αυτού, να θεωρούν σωστά και θετικά τα ρητά όπως το «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Όταν αντιμετωπίζονται άδικα, προκειμένου να μην τους καταδικάσει η κοινή γνώμη, η μόνη επιλογή που έχουν είναι να καταπιούν τις προσβολές και την άνιση μεταχείριση που υπέστησαν και να περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία για να αντεκδικηθούν. Μπορεί στα λόγια να λένε όμορφα πράγματα όπως τα εξής: «‘‘Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς.’’ Δεν πειράζει, δεν υπάρχει λόγος να αντεκδικηθώ· περασμένα ξεχασμένα». Το ανθρώπινο ένστικτό τους, όμως, δεν τους αφήνει ποτέ να ξεχάσουν το κακό που έπαθαν· η ζημιά, δηλαδή, που προκάλεσε αυτό το περιστατικό στο σώμα και τον νου τους δεν πρόκειται να ξεχαστεί ή να σβηστεί ποτέ. Όταν οι άνθρωποι λένε «Ξέχνα το μίσος σου· το θέμα θεωρείται λήξαν, περασμένα ξεχασμένα», απλώς φοράνε ένα προσωπείο το οποίο είναι αποκλειστικά και μόνο αποτέλεσμα του περιορισμού και της επιρροής ιδεών και απόψεων όπως το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Φυσικά, αυτές οι ιδέες και απόψεις περιορίζουν τους ανθρώπους σε σημείο να πιστεύουν ότι αν δεν καταφέρουν να τις κάνουν πράξη και δεν έχουν το κουράγιο ή τη γενναιοφροσύνη να είναι επιεικείς όποτε μπορούν, τότε όλοι θα τους περιφρονούν και θα τους καταδικάζουν και θα γίνονται ακόμη περισσότερες διακρίσεις εις βάρος τους στην κοινωνία ή στο κοινωνικό σύνολο στο οποίο ανήκουν. Ποιες είναι οι συνέπειες του να γίνονται διακρίσεις εις βάρος κάποιου; Όταν έρχεσαι σε επαφή με άλλους ανθρώπους και ασχολείσαι με τις υποθέσεις σου, εκείνοι θα λένε: «Αυτός εδώ είναι στενόμυαλος και εκδικητικός. Να είστε προσεκτικοί στις μεταξύ σας αλληλεπιδράσεις!» Ουσιαστικά, μπαίνει έτσι ένα επιπλέον εμπόδιο όταν ασχολείσαι με τις υποθέσεις σου στα πλαίσια του κοινωνικού συνόλου. Γιατί μπαίνει αυτό το επιπλέον εμπόδιο; Επειδή ολόκληρη η κοινωνία επηρεάζεται από ιδέες και απόψεις όπως το «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Σύμφωνα με τα ήθη της, ολόκληρη η κοινωνία τιμά αυτόν τον τρόπο σκέψης, ο οποίος την περιορίζει, την επηρεάζει και την ελέγχει. Αν, λοιπόν, δεν μπορείς να τον κάνεις πράξη, θα δυσκολευτείς να εδραιωθείς στην κοινωνία και να επιβιώσεις μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Το αποτέλεσμα είναι ορισμένοι άνθρωποι να μην έχουν άλλη επιλογή από το να υποταχθούν σε αυτά τα κοινωνικά ήθη και να ζήσουν μια αξιολύπητη ζωή, ακολουθώντας ρητά και απόψεις όπως το «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Κρίνοντας από αυτά τα φαινόμενα, όταν οι λεγόμενοι ηθικολόγοι προέβαλαν αυτά τα ρητά σχετικά με τις ηθικές ιδέες και απόψεις, δεν είχαν ορισμένους στόχους και προθέσεις; Το έκαναν μήπως για να μπορέσουν οι άνθρωποι να ζήσουν πιο ελεύθερα και να απελευθερωθούν περισσότερο το σώμα, ο νους και το πνεύμα τους; Ή μήπως το έκαναν για να μπορέσουν οι άνθρωποι να ζήσουν πιο ευτυχισμένοι; Προφανώς και όχι. Αυτά τα ρητά περί ηθικής διαγωγής δεν εξυπηρετούν καθόλου τις ανάγκες της κανονικής ανθρώπινης φύσης και σε καμία περίπτωση δεν διατυπώθηκαν για να μπορέσουν οι άνθρωποι να βιώσουν την κανονική ανθρώπινη φύση. Αντίθετα, αυτό που εξυπηρετούν αποκλειστικά είναι η φιλοδοξία της άρχουσας τάξης να ελέγχει τον λαό και να σταθεροποιήσει τη δική της εξουσία. Τα ρητά αυτά εξυπηρετούν την άρχουσα τάξη και διατυπώθηκαν ώστε να μπορεί αυτή να έχει υπό έλεγχο την κοινωνική τάξη και τα κοινωνικά ήθη και να τα χρησιμοποιεί προκειμένου να περιορίζει κάθε άνθρωπο, κάθε οικογένεια, κάθε μεμονωμένο άτομο, κάθε κοινωνικό σύνολο, κάθε ομάδα, καθώς και την κοινωνία που σχηματίζουν οι κάθε λογής ομάδες. Σε τέτοιες ακριβώς κοινωνίες, οι οποίες κατηχούνται, επηρεάζονται και εμποτίζονται από αντίστοιχες ηθικές ιδέες και απόψεις, αναδύονται και διαμορφώνονται οι κυρίαρχες ηθικές ιδέες και απόψεις της κοινωνίας. Η διαμόρφωση μιας τέτοιας κοινωνικής ηθικής και κοινωνικών ηθών δεν ευνοεί την επιβίωση της ανθρώπινης φυλής, την πρόοδο και τον εξαγνισμό της ανθρώπινης σκέψης ούτε και τη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης. Κάθε άλλο· η ανάδυση αυτών των ηθικών ιδεών και απόψεων περιορίζει την ανθρώπινη σκέψη σε ένα ελεγχόμενο εύρος. Ποιος είναι τελικά αυτός που ωφελείται; Η ανθρώπινη φυλή; Ή η άρχουσα τάξη; (Η άρχουσα τάξη.) Σωστά, η άρχουσα τάξη είναι αυτή που ωφελείται στο τέλος. Όταν η σκέψη και η ηθική διαγωγή των ανθρώπων βασίζονται σε αυτές τις ηθικές επιταγές, εκείνοι κυβερνώνται πιο εύκολα, είναι πιθανότερο να γίνουν υπάκουοι πολίτες, χειραγωγούνται πιο εύκολα, κουμαντάρονται πιο εύκολα από τα διάφορα ρητά των ηθικών επιταγών σε ό,τι κι αν κάνουν, και κυβερνώνται πιο εύκολα από τα κοινωνικά συστήματα, την κοινωνική ηθική, τα κοινωνικά ήθη και την κοινή γνώμη. Σε έναν βαθμό, λοιπόν, οι άνθρωποι που υπάγονται στο ίδιο κοινωνικό σύστημα, στο ίδιο ηθικό περιβάλλον και στα ίδια κοινωνικά ήθη έχουν κατά βάση ομόφωνες ιδέες και απόψεις και μια ομόφωνη βάση για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται, κι αυτό γιατί οι λεγόμενοι ηθικολόγοι, στοχαστές και παιδαγωγοί έχουν καταφέρει να επεξεργαστούν και να τυποποιήσουν τις ιδέες και τις απόψεις τους. Τι σημαίνει η λέξη «ομόφωνος»; Σημαίνει ότι αυτά τα ρητά των ηθικών επιταγών έχουν αφομοιώσει και περιορίζουν όλους τους κυβερνώμενους, και μαζί μ’ αυτούς και τις σκέψεις και την κανονική ανθρώπινη φύση τους. Πέρα από τις σκέψεις τους, περιορίζουν παράλληλα και το στόμα και το μυαλό τους. Αναγκάζονται όλοι τους να αποδεχτούν αυτές τις ηθικές ιδέες και απόψεις της παραδοσιακής κουλτούρας, τις οποίες χρησιμοποιούν, αφενός, για να κρίνουν και να περιορίσουν τη δική τους συμπεριφορά και, αφετέρου, για να κρίνουν τους άλλους ανθρώπους και την κοινωνία. Παράλληλα, βέβαια, βρίσκονται υπό τον έλεγχο της κοινής γνώμης, η οποία περιστρέφεται γύρω από αυτά τα ρητά των ηθικών επιταγών. Αν τυχόν θεωρείς ότι ο τρόπος με τον οποίο ενεργείς αντιβαίνει στο ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς», νιώθεις μεγάλη αναστάτωση και ανησυχία, και αμέσως σκέφτεσαι το εξής: «Δεν θα με κοροϊδεύουν αν δεν καταφέρω να είμαι επιεικής όποτε μπορώ, αν είμαι τόσο μικροπρεπής και στενόμυαλος σαν έναν ανθρωπάκο που φορά παρωπίδες και δεν μπορώ να εγκαταλείψω καθόλου αυτό το μίσος που νιώθω και το κρατάω συνέχεια στην καρδιά μου; Δεν θα κάνουν διακρίσεις εις βάρος μου οι συνάδελφοι και οι φίλοι μου;» Πρέπει, λοιπόν, να προσποιηθείς ότι είσαι ιδιαίτερα μεγαλόψυχος. Όταν οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με τέτοιο τρόπο, σημαίνει ότι ελέγχονται από την κοινή γνώμη; (Ναι.) Αντικειμενικά, η καρδιά σου περιορίζεται από κάποια αόρατα δεσμά. Με άλλα λόγια, η κοινή γνώμη και η κοινωνική κατακραυγή είναι σαν αόρατα δεσμά που σε περιορίζουν. Παραδείγματος χάρη, ορισμένοι άνθρωποι γνωρίζουν ότι είναι καλό να πιστεύουν στον Θεό και ότι η πίστη στον Θεό μπορεί να τους οδηγήσει στη σωτηρία και σημαίνει ότι βαδίζουν στο σωστό μονοπάτι και δεν κάνουν κακά πράγματα. Όταν, όμως, πρωταρχίσουν να πιστεύουν στον Θεό, δεν τολμούν να μιλήσουν ανοιχτά γι’ αυτό ούτε να παραδεχτούν την πίστη τους, και φτάνουν μάλιστα σε σημείο να μην τολμούν να διαδώσουν το ευαγγέλιο. Γιατί δεν τολμούν να μιλήσουν ανοιχτά γι’ αυτό και να το πουν στους άλλους; Μήπως επειδή επηρεάζονται από το ευρύτερο περιβάλλον; (Ναι.) Πώς, λοιπόν, σε επηρεάζει και σε περιορίζει το ευρύτερο περιβάλλον; Γιατί δεν τολμάς να παραδεχτείς ότι πιστεύεις στον Θεό; Γιατί δεν τολμάς καν να διαδώσεις το ευαγγέλιο; Πέρα από κάποιες ειδικές περιπτώσεις, όπως είναι αυτή των απολυταρχικών χωρών που ασκούν διώξεις στους πιστούς, ένας άλλος λόγος είναι ότι αδυνατείς να αντέξεις τα διάφορα ρητά που πηγάζουν από την κοινή γνώμη. Ορισμένοι, για παράδειγμα, λένε ότι από τη στιγμή που αρχίζεις να πιστεύεις στη θρησκεία, παύεις να νοιάζεσαι για την οικογένειά σου· κάποιοι άνθρωποι σε δαιμονοποιούν, ισχυριζόμενοι ότι όσοι πιστεύουν στη θρησκεία θέλουν να γίνουν αθάνατοι και ζουν αποκομμένοι από την κοινωνία· άλλοι λένε ότι οι πιστοί αντέχουν για μέρες ολόκληρες χωρίς φαγητό και ύπνο και δεν νιώθουν κούραση· άλλοι πάλι λένε ακόμα χειρότερα πράγματα. Ο λόγος για τον οποίο δεν τολμούσες στην αρχή να παραδεχτείς ότι πιστεύεις στον Θεό δεν είναι ότι σε επηρέαζαν αυτές οι απόψεις; Σε επηρεάζουν αυτές οι απόψεις μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον; (Ναι.) Επηρεάζουν σε ένα βαθμό την ψυχολογική σου διάθεση και θίγουν τον εγωισμό σου, γι’ αυτό και δεν τολμάς να παραδεχτείς ανοιχτά ότι πιστεύεις στον Θεό. Επειδή αυτή η κοινωνία δεν είναι φιλική, αλλά εχθρική απέναντι στους πιστούς και όσους πιστεύουν στον Θεό, και επειδή ορισμένοι φτάνουν, μάλιστα, σε σημείο να ξεστομίζουν χυδαίες προσβολές και συκοφαντίες που αδυνατείς να αντέξεις, δεν τολμάς να παραδεχτείς ανοιχτά ότι πιστεύεις στον Θεό και πρέπει να πηγαίνεις στις συναθροίσεις κρυφά, σαν τον κλέφτη. Φοβάσαι ότι αν το μάθουν οι άλλοι θα σε συκοφαντήσουν, οπότε το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να καταπνίγεις την αγανάκτησή σου. Έτσι, χωρίς να λες κουβέντα, υπομένεις μεγάλο πόνο. Όλος αυτός ο πόνος, όμως, που υπομένεις είναι πολύ εποικοδομητικός για σένα και σε έχει βοηθήσει να αποκτήσεις σαφή εικόνα για πολλά πράγματα και να κατανοήσεις ορισμένες αλήθειες.

Συναναστραφήκαμε μόλις διεξοδικά πάνω στο ρητό σχετικά με την ηθική διαγωγή «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς». Από την άποψη της ανθρώπινης φύσης, το ρητό αυτό προσδιορίζει τον ελάχιστο βαθμό ηθικής διαγωγής που πρέπει να διαθέτει κανείς όσον αφορά το πόσο γενναιόφρονας και ανοιχτόμυαλος είναι. Στην πραγματικότητα, αν αναλογιστούμε τη ζημιά και τις επιπτώσεις που έχει στα ανθρώπινα δικαιώματα, την αξιοπρέπεια, την ακεραιότητα και την ανθρώπινη φύση το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς» —το οποίο θυμίζει την ορολογία που χρησιμοποιούν οι ληστές και οι απατεώνες του υποκόσμου— το να χρησιμοποιεί κανείς μόνο αυτό για να παρηγορήσει και να περιορίσει τους ανθρώπους αποτελεί μεγάλη προσβολή για όσους διαθέτουν συνείδηση και σύνεση· είναι απάνθρωπο και ανήθικο. Εξ ορισμού, η κανονική ανθρώπινη φύση διαθέτει χαρά, θυμό, θλίψη και ευτυχία. Δε θα μιλήσω περισσότερο για τη χαρά, τη θλίψη και την ευτυχία. Είναι και ο θυμός ένα συναίσθημα που διαθέτει η κανονική ανθρώπινη φύση. Υπό ποιες, λοιπόν, συνθήκες αναδύεται και εκδηλώνεται κανονικά ο θυμός; Όταν εκδηλώνεται η οργή της κανονικής ανθρώπινης φύσης, όταν, δηλαδή, θίγονται, καταπατούνται και προσβάλλονται η ακεραιότητα, η αξιοπρέπεια, τα συμφέροντα, το πνεύμα και ο νους των ανθρώπων, τότε είναι φυσικό οι άνθρωποι, βάσει ενστίκτου, να θυμώνουν, με αποτέλεσμα να προκύπτουν μέσα τους συναισθήματα αγανάκτησης ή ακόμη και μίσους. Γι’ αυτό, λοιπόν, προκύπτει ο θυμός και έτσι ακριβώς εκδηλώνεται. Υπάρχουν άνθρωποι που θυμώνουν χωρίς λόγο. Μπορεί κάτι τελείως ασήμαντο να τους εξοργίσει ή μπορεί κάποιος να πει κατά λάθος κάτι που τους πληγώνει, κι αυτό να τους οδηγήσει σε μια ακραία έκρηξη θυμού. Δεν είναι πολύ ευέξαπτοι; Παρότι τίποτα απ’ όλα αυτά δεν σχετίζεται με το πνεύμα, την ακεραιότητα, την αξιοπρέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματά τους ή τον πνευματικό τους κόσμο, το παραμικρό μπορεί να τους κάνει να εκραγούν, πράγμα που πιθανότατα οφείλεται στο ότι είναι τόσο ευέξαπτοι. Δεν είναι φυσιολογικό να σας εξοργίζουν τα πάντα. Αυτό που εξετάζουμε εδώ είναι η αγανάκτηση, ο θυμός, η οργή και το μίσος που εκδηλώνει η κανονική ανθρώπινη φύση, τα οποία αποτελούν ορισμένες από τις ενστικτώδεις αντιδράσεις των ανθρώπων. Όταν καταπατούνται, προσβάλλονται ή θίγονται η ακεραιότητα, η αξιοπρέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το πνεύμα κάποιου, ο συγκεκριμένος άνθρωπος αγανακτεί. Η αγανάκτηση αυτή δεν αποτελεί ούτε στιγμιαίο ξέσπασμα ούτε στιγμιαίο συναίσθημα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια κανονική ανθρώπινη αντίδραση που προκύπτει όποτε πληγώνονται ακεραιότητα, η αξιοπρέπεια και το πνεύμα ενός ανθρώπου. Εφόσον πρόκειται για μια κανονική ανθρώπινη αντίδραση, μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για μια αντίδραση δικαιολογημένη και λογική, άρα δεν αποτελεί έγκλημα ούτε χρειάζεται να περιοριστεί. Τα προβλήματα, λοιπόν, που πληγώνουν σε τέτοιο βαθμό τους ανθρώπους πρέπει να λύνονται και να αντιμετωπίζονται δίκαια. Αν δεν μπορεί να βρεθεί μια λογική λύση για το συγκεκριμένο ζήτημα ή δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί δίκαια και οι άνθρωποι πρέπει χωρίς καμία λογική να κάνουν πράξη το ρητό «Με την εκτέλεση απλώς πέφτουν κεφάλια· να είσαι επιεικής όποτε μπορείς», από την πλευρά του θύματος, αυτό είναι ανήθικο και απάνθρωπο. Οι άνθρωποι οφείλουν να το αντιληφθούν αυτό.